TARİHİ SİVRİHİSAR EVLERİ HAKKINDA GENEL AÇIKLAMA
Eski bir Anadolu kasabası olan Sivrihisar, kimliğini hâlâ belli ölçüde yaşatan ender yurt köşelerimizden biri bugün. Ankara’ya yakın olması ve yol güzergahında bulunmasına rağmen ilçe merkezi yavaş gelişme göstermiş, belki de bu sayede tarihi dokusu korunabilmiş kentin. Ancak son yıllardaki kimi müdahalelerle bu doku giderek değişmeye ve yok olmaya yüz tutmuş durumda. Tertemiz taş döşemeli sokaklarını iki yönden saran ve adeta birer biblo gibi duran eski evleri böyle bir değişimin başında geliyor.
Sivrihisar’da bugüne kadar kent merkezi ve çevresindeki diğer mimari anıtların çeşitli yayınlarda ele alınması ve belli ölçüde tanıtılmasına karşılık, eski evleri nedense yayınlara pek konu olmamıştır. Bu alanda ilk bilimsel araştırma sanat tarihçisi Ramazan Erdoğan tarafından 1974’te Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde yüksek lisans tezi olarak gerçekleştirilmiştir. Söz konusu tez sadece iki nüsha halinde yazılmış; ancak her iki nüsha da zamanla kaybolmuştur. Bu konuda hem tezi hazırlayan Ramazan Erdoğan’ın yaptığı aramalar, hem de bizim gerek tezin danışmanı Prof. Dr. Oluş Arık’ın özel kütüphanesinde, gerek ise Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Kütüphanesindeki araştırmalar herhangi bir sonuç vermemiş ve söz konusu tez bulunamamıştır. Sivrihisar evleri için önemli olduğunu düşündüğümüz böyle bir çalışmanın bugün hiç yapılmamış derecesinde tamamen kaybolmuş olması gerçekten üzücüdür.
İç Batı Anadolu’da Eskişehir’in bir ilçesi olan Sivrihisar, eski kent dokusunu ve geleneksel evlerini önemli ölçüde koruyabilen kentlerimizden biridir. Selçuklu döneminde Türk iskânına sahne olan bu yerleşim yerinin ilk devirlerinden itibaren cami, medrese, han ve hamam gibi mimari yapılarla donatılarak bir Türk şehri karakterinde gelişme gösterdiği anlaşılmaktadır. Bu gelişim ve tarihi doku içerisinde geleneksel evler özellikle dikkati çekmektedir. Ne var ki, günümüzde ciddi koruma önlemleri bulunmayan bu evler; ya yıkılarak yok olmakta, veya yapılan değişikliklerle özgünlüklerini yitirmektedirler. Böylece, Sivrihisar’ın eski dokusu gün geçtikçe değişime uğramakta ve tarihi niteliği kaybolmaktadır.
Özgünlüğünü henüz tamamıyla yitirmemiş olan Sivrihisar evleri, geleneksel Anadolu Türk evlerinin özelliklerini büyük ölçüde taşımanın yanında, dış görünüş ve mekan organizasyonu açısından kendine has karakteristiklere de sahiptir. Yöresel malzemelerle inşa edilen bu yapılarda başlıca malzeme; taş, tuğla, kerpiç ve ahşaptır. Evlerin duvarları, temelden su-basmanına veya ikinci kat seviyesine kadar moloz taş örgüsü, üst kısımlar ise ahşap çatkı arası tuğla veya kerpiç dolgulu karkas şeklinde inşa edilmiştir. Şehir merkezindeki evlerin üstleri yakın zamanlara kadar çoğunlukla toprak damlı iken, bugün geleneksel evler kırma çatılı ve oluklu kiremitle örtülüdür. Yalnız çoğu yapıda, oluklu kiremitlerin düşmesi sonucunda, bunların yerini marsilya tipi makine kiremitleri almıştır.
Evlerin plan kuruluşlarında; iklimin, geleneksel yaşamın, ekonomik durumun ve nüfus yapısının; bunlara bağlı olarak da işlevselliğin belirleyici rol oynadığı anlaşılmaktadır. Ancak, konutların sokakla olan ilişkisinde ve cephe düzenlerinin biçimlenmesinde arsanın konum ve büyüklüğünün de etkili olduğu gözlenmektedir. Genelde iki katlı olarak planlanan Sivrihisar evleri, Anadolu geleneksel konut mimarisinde yaygın olan iç sofalı ve dış sofalı plan tiplerinde inşa edilmişlerdir. Yapılan incelemelerde sofasız ve orta sofalı ev tiplerine rastlanmamıştır. İki katlı olanlarda, giriş katının bazı bölümleri çeşitli hizmet birimlerine (kiler, ambar, kışlık oda vb.) ayrılmış; üst katlardaki mekanlar ise tamamen ikamet amaçlı olarak düzenlenmiştir. Bundan başka, evlerin bodrumları da ahır, samanlık, izbe ve şaraphana olarak değerlendirilmiştir.
Sivrihisar’da geleneksel evlerin çoğunlukla bir hayatı ve bahçesi bulunmaktadır. Tandır-evi, hela, ahır, samanlık, arabalık ve kuyu gibi elemanlar evin hayatında yer almaktadır. Buna karşın kimi eski konutlarda bu elemanların bir kısmının evin içerisinde tasarlanmış olduğu da görülür.
Sivrihisar’da geleneksel evlerin sokağa bakan dış cepheleri önem kazanmıştır. Dış süslemeyi, ahşap çatkılar ile bunların aralarını dolduran tuğlaların oluşturduğu stilize motif ve kompozisyonlar meydana getirmekte; konsol/eliböğründeler ve dış kapı kanatlarındaki dekoratif unsurlar da görünüşe zenginlik katmaktadır. Eski Türk evlerinin başlıca karakteristiklerinden sayılan alt katların mümkün olduğu ölçüde dışa sağır tutulması Sivrihisar evlerinde de belirgin bir özellik olarak karşımıza çıkmaktadır. Çok az sayıda açıklığı bulunan ya da tümüyle dışa sağır tutulan alt katlara kıyasla üst katlarda pencerelerin sayıca çokluğu dikkati çeker. Bu durum doğal olarak iç mekanlara da yansımıştır. Alt bölümlerin genelde karanlık ve loş havasına karşılık, üst katlar aydınlık ve ferah bir mekan etkisini hissettirmektedir. Çıkmalar evlerin dış cephelerine hareket kazandırmıştır. Daha çok tek veya çift şekilde düz çıkmaların görüldüğü cephelerde nadiren gönyeli çıkmalara da rastlanmaktadır.
Dışta yapıyı güneşe ve yağışa karşı koruyan saçaklar oldukça sade bir görünüme sahiptirler. Bunların bir kısmı düz tahta kaplamak; diğerleri ise kaplamasızdır.
Sivrihisar evlerinde iç mekan süslemesine önem verildiği anlaşılmaktadır. Fakir halk konutlarının çoğunlukla sadeliğine karşılık, bu durum varlıklı ailelerin evlerinde daha belirgindir, içteki süsleme genellikle kapı, dolap, yüklük, çiçeklik ve tavan gibi ahşap elemanlarda toplanmaktadır. Bunlar da oyma ve geçme teknikleri kullanılarak çeşitli motif ve kompozisyonlar oluşturulmuş; bir kısmının üzeri ayrıca aşı-boyası ve yağlı-boya kullanılarak boyanmıştır. Kimi ahşap oymaların kırmızı kadifeli bir zemin üzerine tespit edilmesi de yaygın bir süsleme anlayışıdır.
Sivrihisar evleri, dış görünüş ve mekân organizasyonu açısından kendine has özelliklerinin yanı sıra, plân elemanları bakımından İç Anadolu’nun Türk konut mimarisi karakteristiklerine, özellikle de Ankara yöresinin geleneksel eski evlerine yakınlık göstermektedirler.
Ballıhisar (Pesinus), Hamamkarahisar, Nasrettin Hoca (Hortu), Mülk, Oğlakçı, Aşağı Kepen köylerinde yapılan incelemeler sonucunda da hem işlev, hem de mimari kuruluş ve yapı elemanları itibariyle köylerdeki geleneksel evlerin şehirdekilere yakınlık gösterdikleri, ancak; şehirdekilere göre köy evlerinin çok daha yalın konutlar oldukları görülmektedir. Çoğunun üst örtüsü sonradan kiremit çatıya dönüştürülmekle birlikte, köylerdeki eski evlerin bir kısmı toprak damlı olarak özgünlüğünü korumaktadır.
Eski bir Anadolu kasabası olan Sivrihisar’ın geleneksel evlerinin korunması ve yaşatılması hayati önem taşımaktadır. Zira bu evler, Türk kültür mirasının çok önemli bir parçası olmanın yanında, yöre insanın geçmişteki sanat anlayışı ve yaşama zevkinden de derin izler yansıtan en somut eserler niteliğindedir.
Tarihi Sivrihisar Evleri
Prof.Dr. Yüksel Sayan – Ege Üniversitesi, 2009
Yorum Yaz