Sivrihisar Ermeni Kilisesi

Sivrihisar Ermeni Kilisesi

– Sivrihisar Surp Yerrortutyun Ermeni Kilisesi –

KİLİSENİN ÖZELLİKLERİ ve TARİHÇESİ

Türkiye’de bulunan 349 kilisenin en büyüklerinden biri olan Sivrihisar’daki Kilisenin doğu ibadet yönünde; Hz. Âdem Peygamberin (A.S) bütün ilmini verdiği üçüncü ve son oğlu olan Şit Peygamberin (A.S) figürü bulunmaktadır. Bu özellik her kilisede bulunmamaktadır.

Son zamanlarda kilise çevresine düzenleme yapılmış olup, Türkiye’nin ilk ve tek açık hava heykel müzesi oluşturulmuştur. Tarihi ve turistik açıdan Sivrihisar’ın gezilecek yerlerinden biridir.

Şit Aleyhisselam Figürü ⇑ ⇓

Aşağıdaki Fotoğrafta, Kilise Koro Ekibinin Kendi Bölümü Olan Asma Balkon Kata Girmek İçin Kullandığı Kapı Şu anda Pencere işlevi görmektedir. ⇓

Sağda: Kilisenin Yapımında Çalışan Ustaların İsimleri Sütuna Yazılmış. Türk İsimleri de Var. Hatıra Olsun Diye Kilisenin Sütunlarına Yazmışlar. Solda: Hacı Tosunyan Vaftiz Yerini Hediye Olarak Yaptırmıştır. ⇓

İlk Kilise

Sivrihisar’da daha önceki yıllarda yaşayan Ermeniler 1650 yılında bir kilise yapmışlar. Bu küçük kilise 1876 yılında yangında yıkılmıştır. ” Sivrihisar Surp Asdvadzadzin Kilisesi “

Sivrihisar’a yoğun olarak 1853-54 Kırım savaşından kaçan Ermeniler yerleştirilmiştir. Bu dönemde Sultan Abdülmecid’in sahip çıkıp Anadolu’ya yerleştirdiği Ermenilerden sadece Sivrihisar’a yaklaşık 4500 kişilik bir gurup gelmiştir.

Ancak Sivrihisar’da bundan daha önceki yıllarda da Ermenilerin yaşadığı bilinmektedir. Bu, eski yıllara ait mezar taşları ve ilk olarak 1650 de yapılan Surp Asdvadzadzin Ermeni kilisesinden bilinmektedir.

Kırım savaşından kaçıp gelen Ermeniler bu küçük kilise ile 1876 yılına kadar idare ediyorlar. Daha sonra artan nüfus ile zaten büyük bir kiliseye ihtiyacı olan Ermeniler 1876 yılında yangın atlatan Surp Asdvadzadzin kilisesini yıkıp yerine yaptıkları şimdiki bu büyük kiliseyi 1881 yılında bitiriyorlar.

Synthronon

Kilise haç tipi bazilika tarzıdır. Haç tipi olması tepeden bakıldığında vaftiz ve papaz odaları dışa çıkmış görüntüsü haç şeklinde olmasını sağlıyor. Bazilika tarzı olması da Cemaatin oturduğu bölümler alçak, orta koridor yüksek. Doğu kısmındaki papazların oturduğu bölüm (Synthronon) yüksek yapılmıştır.

Zangoçların Kullandığı Kapı ve Mumluk

Kilisenin iki çan kulesi vardır. Doğu bölümünde çatıya çıkılan vaftiz ve papaz odası tarafında iki merdiven vardır. Merdivenden çatıya Biraz çıkılınca iki tarafta da zangoçların odaları vardır. Aynı anda iki zangoç vakti geldiğinde çanları çalarlar.

Zangoçların odalarına varmadan yol ikiye ayrılır, kilisenin doğu istikametinde kuzey ve güneyde kandillerin yandığı pencereler vardır. Zangoçlar aynı zaman da bu kandilleri de yakarlardı. *K-1

Kandillerin Bulunduğu Pencere

Ankara Salnamesine göre; ilçemiz köyleri ve merkezi dahil 108 cami, 20 mescit, 18 medrese, 1 rüştiye, 4 hamam, 6 han, 30 kahvehane, 60 dükkân ve 35.600 kişilik nüfustan 2900 kişi kadar Ermeni mevcut idi. Tarihi kayıtlar, 24 İslam ve Türk mahallesinin yanında 1 adet de Ermeni mahallesi var olduğunu gösteriyor.

Sivrihisar’da iskân edilen Ermeniler 1915 yılında Osmanlı Meclisinin çıkardığı “Ermeni Tehcir Kanunu” ile geçici olarak Şam’da iskâna tabi tutulmuşlar. Daha sonra 1920 yılında Türkiye Büyük Millet Meclisince bu kanun kaldırılması ile Şam’a sürülmemişler. Kurtuluş savaşından sonra da ilçemizi terk ederek İstanbul’a taşınmışlardır. *K-2

KİLİSENİN KONUMU, MİMARİ ve SÜSLEME ÖZELLİKLERİ

Yeniden inşa edilen Surp Yerrortutyun (Ermeni Ortodoks) Kilisesi, Patrik “Nerses Varjabedyan” döneminde Mimar “Minteş Panoyat” tarafından yapılmıştır.

Yapımında pek çok Türk’ün de çalıştığı Kilisenin tamamı taş işçiliği olup yerel taş imalidir. Kilisenin yanında 1883’te Nersesyan Okulu ve bir hamam yapılmıştır. Kilisenin ön tarafındaki her pencerenin üstünde rakam şeklinde 1881 yazılıdır.

Kilise Yakınındaki Ermeni Hamamı ⇑

Sivrihisar Ermeni Kilisesi 1400 m2’lik alanda inşa edilmiş olup bir zaman bakımsız kalmış, 2009 yılında Belediye imkanları ile kısmen de olsa salonu kullanılır hale getirilmiştir. 2001 yılında onaylanmış bir restorasyon projesi ise daha sonra uygulamaya geçirilerek Kültür Bakanlığı tarafından 2010 yılında restorasyon çalışmaları başlamış.

Restorasyonu tamamlanan yapı, kültür ve toplantı amaçlı pek çok hizmete elverişli durumdadır. *K-3

2015 yılı Ekim ayında Kilisede; “Tarihi, Kültürü ve Sanatıyla 1. Sivrihisar Sempozyumu” yapılmıştır.

Adres: Eskişehir Sivrihisar ilçesi, Gedik Mahallesi, Muzaffer Atasoy Sokak.

Sivrihisar Surp Yerrortutyun Ermeni Kilisesi kızıl kesme taştan yapıldığı için Kızıl Kilise de denir. Yapı belli belirsiz fresklerle bezelidir. Kilisenin arka kısmında vaftiz odası, güney kısmında papaz odası bulunuyor. Kilisenin kitabesinde: Cemaat üyelerinin yardımlarıyla kutsal üçlü (SURP YERRORTUTYUN) adına bir kilise inşa edildi” yazılıdır.

Konum: Sivrihisar Ermeni Kilisesi ilçe merkezinin kuzeybatısında, Yazıcıoğlu Kalesinin güneyindedir. Kilisenin doğusunda ise saat kulesinin de üzerinde konumlandığı yüksek kayalık alan bulunmaktadır.

Yapı Tanıtımı: Kilise, yapı kütlesi açısından doğu-batı yönünde dikdörtgen, planlanış biçimi açısından ise üç nefli bazilika planlıdır. Naosta kuzey-güney yönde iki sıra halinde dizilen ve birbirine sivri kemerlerle bağlanan dörder tane sütün ile üç nefli bir mekan oluşturulmuştur.

Yapı, temelde üç nefli bir bazilikadır. Fakat yapı örtüsünde, merkeze yerleştirilen bir kubbeye, giriş ekseninde ve doğu batı yönünde yönelen beşik tonoz örtüler, yapının örtü sisteminde haç plana gidişi göstermektedir.

Kilisenin Güneyinde Bulunan YARGITAY RÖLYEFİ Metin Yurdanur Tarafından Yapılmıştır. Uygarlıkların ve Hukukun Beşiği  Anadolu. 10.000 Yıllık Kültürümüzün Sembolik Bir Eseri. 2000 Yılında Ankara Yargıtay Binasında Açılışı Yapılmıştır.

Batı cephe düşey olarak dört mermer plaster ile üç bölüme ayrılmıştır. Kırma taşla yapılmış olan yapının kuzey, güney ve batı cephede eksenlerine yerleştirilen, toplam üç girişi bulunmaktadır. Tüm cephelerde çift sıra pencere düzenlemesi görülmektedir.

Alt sırada yer alan pencereler dikdörtgen formlu ve üçgen çökertme alınlıklıdır. Pencerelerin kilit taşlarına ise kabartma haç motifleri yapılmıştır. Üst sırada yer alan pencereler ise yarım daire kemerlidir. Bu yarım daire kemer, tuğla kemer ile çevrelenmiştir.

Süslemesi: Yapı, doğu batı yönünde uzanan bir kırma çatı ile kubbe ekseninde bir kırma çatının dikey olarak kesmesiyle örtülmüştür. Haç kolları ise çift pahlı çatı ile örtülmüştür. Yapının süsleme özelliklerinde ise sütunların renkli sıvandığı görülmektedir.

Batı cephede yer alan giriş kapısı, yapının süsleme anlamında en zengin bölümüdür. Orta nef eksenine yerleştirilen giriş üçlü sivri kemerli düzenlemeye sahiptir.

Apsis yuvarlağının iki ucuna simetrik yerleştirilen nişlerin üst kısmında ise yarım daire formlu bitkisel süslemeler bulunmaktadır. Apsisin güney duvarında yer alan süsleme daha iyi korunarak günümüze ulaşırken, kuzey duvarındaki süsleme ise daha fazla tahrip olmuştur.

Apsisin kuzeyinde yer alan nişin en iç kademesinde farklı boyutlarda haç figürleri yüzeye kazınmıştır. Bu alanda, en çok Malta haçı görülmektedir. Farklı boyutlarda yapılmış haçların arasında Yunan haçı da bulunmaktadır.

Apsis sivri kemerinin batı yüzeyinde ise tek sıra yazı dizisi yer almaktadır. Dış hattı siyah, içi ise kırmızı tonda yazılmış olan yazının tamamı büyük harftir. Yazının bittiği yerde ise iki satırlık bir not yatay olarak yazılmıştır. Apsis sivri kemerinin kilit taşına ise dairesel formlu gözleri ve burnu bulunan bir figür kabartması yapılmıştır.

Sonuç: Surp Yerrortutyun Kilisesi ile aynı dönemde yapılmış olan Ermeni kiliseleri incelendiğinde plan uygulamalarında yakın benzerlikler de görülmektedir. 18. ve 19. yüzyıllarda yapılmış yakın örnekler ise Kayseri’de görülmektedir. *K-4

Sivrihisar Ermeni Kilisesi vakfının çeşme ve suyolları için Avrupa’dan getirtilecek olan demir boru, musluk ve sair malzemeden gümrük vergisi alınmaması ve malzemenin Haydarpaşa’dan Eskişehir İstasyonu’na kadar yarı ücretle nakledilmesi ile ilgili yazı. 14 Aralık 1907

Sivrihisar Kazası Hristiyan Kilise Vakfının üç adet çeşmenin su yollarına tefriş edilmek üzere Avrupa’dan celp ve mubayaa edilecek demir borularla dirsek ve muslukların gümrük resminden affı ve Haydarpaşa’dan Eskişehir İstasyonu’na kadar nısf ücretle nakli hakkında muamelenin ikmali için istid‘aya rabtı icap eden cetvel numunesidir. Fî Kânûnuevvel sene 1323 – Sivrihisar Belediye Kalfası Ohannes *K-5

Sivrihisar, Surp Yerrortutyun Armenian Church

In this study, the research about the Surp Yerrortutyun Church is presented. In the content of the research Surp Yerrortutyun Church has been examined and photographed in details. The history, location, architecture and decorative features are evaluated. The architectural details are defined and similar architectural applications are mentioned by comparing with the other armenian churchs. The place of the structure in the armenian church architecture is explained by it’s current situation.

PHOTO GALLERY – FOTO GALERİ

Kilise giriş kapısının üstünde dünya figürünün üzerinde iki aziz ve hemen altta bulunan kitabenin kenarlarında da iki kanatlı melek simgesi bulunmaktadır. ⇓

Ana giriş kapısından içeriye girildiğinde iki katlı bir yer, üst katta koro alt katta bir tarafta kadınlar bir tarafta erkekler olmak üzere iki bölümde cemaatin oturduğu anlaşılmaktadır. ⇓

SON

Սիվրիհիսար հայերեն եկեղեցի – Sivrihisar Armenian church

KAYNAKLAR:
*K-1- Koray Faydacı
*K-2 Op. Dr. Mustafa Kılıçal
*K-3- Burası Sivrihisar – S.E.V yay.
*K-4- Yüksek Lisans, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı
*K-5- Osmanlı Belgelerinde Sivrihisar Sah, 40
Derleyen: MS
Fotolar ve Editör: Koray Faydacı