Sivrihisar Kültürü

Kapı Tokmakları

Kapı tokmakları yapıldıkları çeşitli şekil, motif ve çıkardıkları ses itibariyle bazı anlamları ifade ederler. Ayrıca, ev sahibinin mesleği ve ekonomik durumunu da belirtirler.

Türkler, misafir sever bir milletiz. Dostlarımız, yakınlarımız; evimize gelsinler, sohbet edelim, ikramlarda bulunalım isteriz. Gerçi, tanımadığımız birine veya yolda kalmış yolcuya da her zaman kapımız açıktır. Misafiri velinimet sayar, onun rahatı için, kendini evinde hissetmesi için elimizden gelenin en iyisini yapmaya gayret ederiz. Bunun yanında, kapıya gelenin de geldiğini haber vermesi için ya kapıyı tıklatması ya da zile basması gerekir. Kapı zillerinin kullanılmadığı yıllarda, yani elektrikle henüz tanışmadığımız 80-100 yıl öncesine kadar olan yıllarda, zil yerine kapı tokmakları kullanılıyordu.

kapi 1907 - Kapı Tokmakları

Kapı tokmakları demirden veya pirinçten, dövme veya döküm olarak yapılır. Demir kutsallığı, pirinç ise ekonomik durumu ve sosyal statüyü ifade eder. Değişik şekil ve motiflerde yapılan tokmaklar iki parçadan oluşur. Birinci parça üst kısımdaki tokmak, ikinci parça da alttaki madeni levha. Tokmak kapı, kanatları üzerine el yetişecek yüksekliğe sabitlenir. Madeni levha da tokmağın alt kısmına tutturulur. Üst kısımdaki tokmağın bu levhaya vurulduğunda ses çıkarması sağlanır. Kapı tokmakları yapıldıkları çeşitli şekil, motif ve çıkardıkları ses itibariyle bazı anlamları ifade ederler. Ayrıca, ev sahibinin mesleği ve ekonomik durumunu da belirtirler. Tarih, kültür ve etnografik eser yönünden zengin olan Sivrihisar ilçemizde, sıkça rastladığımız ve yerel olarak “şak şak” denilen kapı tokmak çeşitlerini hem tanıyalım hem de onların şekil ve motiflerinin ne manaya geldiğini görelim. Onların da mezar taşları, halılar ve kilimler gibi dili vardır; bazen konuşurlar.

TOK06 - Kapı Tokmakları

Yuvarlak veya oval motif: Tek olarak kullanıldıkları gibi genelde çift veya üçlü olarak kullanırlar. Kapı çift kanatlı ise birer tane kanatlarda; tek kanatlı ise yan yana olur. Sağ tarafta bulunan, diğerine göre biraz yukarıdadır ve kalın ses çıkarır. Peki niye iki tane diyebilirsiniz. Haremlik selamlık uygulanan bir toplum düşünün. Eve gelen misafir erkekse sağ taraftakini vuruyor. Tokmağın çıkardığı kalın ses, misafirin erkek olduğunu belirtiyor ve kapıya evin beyi veya başka bir erkek çıkıyor.

tokcift - Kapı Tokmakları

Gelen misafir hanımsa sol tarafta ince ses çıkaran tokmağı vuruyor. Bu defa da misafiri karşılamaya evin hanımı veya başka bir hanım çıkıyor. Erkeğe ait olanın biraz yukarıda olması erkeğin üstünlüğüne işaret ediyor. Kapının daha alt kısmında bulunan üçüncü tokmak ise haber getiren çocuklar içindir. Onlar küçük olduğu için, boylarına gore, tokmak daha aşağı tutturulur.

TOK03 - Kapı Tokmakları

El motifi: Gelen kişi kapıyı çalmak için tokmağı tuttuğunda ev sahibinin elini tutmuş olur. Demek oluyor ki; “Sen benim elimi tuttun. Artık senden ne bana ne de ev halkıma herhangi bir kötülük, zarar gelmez. Tabi benden de sana gelmez.” Eğer el motifinin parmağında yüzük, bileğinde işleme varsa, kapı tokmağı diyor ki: “Benim sahibim kuyumcu. Bu yüzük işin inceliğini, bileğimdeki işleme de kuyumculuğun zarafetini anlatıyor. Eğer elimin üzerinde küçük bir yara izi varsa evde dul bir hanımın olduğunu belirtirim. Yalnız bu motif gayrı Müslim vatandaşlarımız tarafından kullanır. Müslümanlarda kapının arkası kişinin özelidir. Bu tür bilgileri dışarı vermem.”

Yılan motifi: Yılan, sağlığı sembolize eder. Gelen misafir tokmağı tuttuğunda, ev sahibine sağlık ve afiyetler dilemiş oluyor. Ayrıca doktor veya sıhhiye olanlar da mesleklerini belirtmek için kapılarındaki tokmakta yılan motifini kullanırlar.

Ejder motifi: Ev sahibini kötü niyetli misafirlerden koruduğu gibi evi ve ev halkını da her türlü kötülükten korur.

TOK01 - Kapı Tokmakları

Koç başı motifi: Hane sahibinin hayvancılıkla uğraştığını belirtir. Genelde büyük sürü sahiplerinin kapılarında görülür.

Baklava dilimi motifi: Bu tokmak diyor ki; “Benim ev sahibim dokumacı. Baklava diliminin üzerine bak, içi işlemeli ise; dokumacılığı ta çocukluktan, aileden veya usta yanında çıraklıktan öğrendiğini anlarsın. Baklava diliminin üzeri sade ise; bu şehre sonradan göçmen olarak geldiğini dolayısıyla dokumacılık mesleğini sonradan öğrendiğini anlarsın. Kilim ihtiyacın olursa gel, burada dokuruz.”

TOK04 - Kapı Tokmakları

Üzüm salkımı motifi: Bu evin sahibinin bağcı olduğunu, dolayısıyla bağları bulunduğunu simgeler. Üzüm, pekmez ve nardenk lazımsa bu evden temin edilebileceği anlamını da taşır. (Nardenk, ezip çıkarılan üzüm suyunun topraksız kaynatılmışına deniyor. Pekmeze göre biraz acımtraktır. Su katılarak hoşaf yapılır)

TOK05 - Kapı Tokmakları

Kapı tokmaklarının yanı-sıra bir de kapı halkaları vardır. Bunlar normal yuvarlak demirden ve sacdan yapılır. Ekonomik durumu zayıf olanların kapılarında, tokmak yerine kullanılır. Evden giderken iki halka birbirine iple bağlanır. Evde yokuz demektir. Hırsızlığa karşı bir önlem değildir.

TOK02 - Kapı Tokmakları

Sivrihisar’da kapı tokmağı çeşitlerinin bunlardan daha fazla olduğunu tahmin ediyorum. Çünkü hemen hemen bütün kapılarda izleri var. Kapıyı çalıp evdekilere haber vermeye, tutup çekerek kapatmaya yarayan; estetik olarak kapıların gerdanlığı, küpesi olan tokmaklar sökülmüş veya üzülerek söyleyelim, çalınmışlar. Teknoloji muhakkak ki insanın yaşamını kolaylaştırıyor. Ancak her biri ayrı bir değer olan kültür eserlerimizi de yok ediyor. Keşke ikisini bir arada yaşatabilseydik.

TOK07 - Kapı Tokmakları

* * *

Sivrihisar Kapı Tokmakları
Kaynakça: Eskişehir Valiliği – Eski-Yeni Dergi

Yorum Yaz

Yorum göndermek için buraya tıklayın

Web Site Hakkında

Sivrihisar Web Medya

Sivrihisar Şehrengizi

sivrihisar sehrengizi 1 - Kapı Tokmakları

Gönül Dağı Dizi Film

dizi