– Tarihi Sivrihisar Evleri Dış Yapı Elemanları –
Dış Duvarlar
Dış duvarlar çoğunlukla bodrum ve subasman hizasına kadar (zeminden 1-1,5 m. yükseklikte) çamur harçlı moloz taş örgü; üst kısımlar ise ahşap çatkı arası tuğla ve kerpiç dolgulu karkas şeklindedir. Bunun yanı sıra moloz taş örgülü duvarların yüksekliği yapıya göre değişmektedir. Bazı evlerin giriş katlarında, dış duvarlar tamamen taş örgülüdür. Hatta, Bacacılar ve Kaymazlar evlerindeki gibi kimi yapılarda, üst katlarda da dış duvarlar bütünüyle moloz taş örgüsü şeklinde olabilmektedir. Yalın görünüşlü dış duvarlardan yalnızca tuğla dolgulu bölümler, ahşap çatkılarla birlikte dekoratif görüntüler oluşturmaktadır.
Üst Örtüler
Sivrihisar şehir merkezinde, İç Anadolu’nun diğer yörelerinde olduğu gibi düz toprak damlı yapılarla karşılaşılmamaktadır. Avludaki ahır ve hizmet birimlerinde de bu türden örtüye rastlanmamıştır. Bugün şehirdeki mevcut geleneksel evlerin tamamı kırma çatılı ve üzeri kiremit örtülüdür. Özgününde evlerin örtüsünde oluklu kiremit kullanılmıştır. Ancak, kimi yapılarda kısmen veya tamamen kırılması veya düşmesi sonucunda bunlar makine ürünü Marsilya tipi yenileriyle değiştirilmiştir. Eskiden kentte düz veya hafif meyilli toprak damlı evlerin de bulunduğu söylenmektedir. Nitekim çevre köylerdeki evlerin bir kısmının halen düz toprak damlı olduğu görülmektedir.
Saçaklar
Evin dış duvarlarını yağıştan ve güneşten koruyan saçaklar, Sivrihisar evlerinde sade ve gösterişsizdir. Bazı evlerin sokak cephesindeki saçakları düz tahta ve çıtalarla kaplanmıştır. Buna karşılık kimi örneklerde saçaklar kaplamasızdır. Saçaklarda herhangi bir süsleme unsuru görülmemektedir. Yalnız bazı örneklerde saçakları destekleyen ahşap konsollar cephelerde dekoratif bir görüntü sergilemektedir.
Dış Kapılar
Sivrihisar evlerinde dış kapılar ya avluya (hayata) veya sokaktan doğrudan giriş katın sofasına açılırlar. Bu ikinci tarzda, eve doğrudan girişi sağlayan kapı birkaç basamaklı merdivenle sokağın zemin seviyesinden yükseltilmiştir. Ayrıca hayata veya bahçeye açılan genişçe ikinci bir kapı yapılmıştır ki, yörede bu kapılara “borda kapı” adı verilmektedir.
Yapıya girişi ve evin sokakla olan ilişkisini sağlayan dış (cümle) kapılar ahşaptan ve çift kanatlı olarak yapılmışlardır. Avluya açılan kapıların genelde sade olmalarına karşılık, eve asıl girişi sağlayan kapıların bir kısmında daha özenli ahşap işçiliği görülmektedir. Süslemek olanlarda, aynalıklara yerleştirilen çeşitli boyutlardaki baklava dilimlerinin (eşkenar dörtgen) oluşturduğu kompozisyonlar ile sotait çiçeklerle bezenmiş olanlar özellikle dikkat çekicidir.
Kapıların kilit tertibatı dönemi için her yerde görülebilen klasik tiptedir . Fakat, kilit sistemine bağlı olan ve üst katın sofasına kadar uzanan bir ip aracılıyla dış kapının yukarıdan açılabilmesi özgün bir çözüm sunmaktadır. Aslında mahremlerle ilgili olduğu anlaşılan bu sistem, günlük kullanım için de oldukça pratiktir.
Dış kapıların üzerinde bulunan tokmak ve çekecek tertibatı da kapıların görünüşünü zenginleştirmektedir. Bilindiği gibi kapı tokmakları eve dışarıdan gelenin, geldiğini haber vermek için zil görevi yapan elemanlardır. Daha basit görünüşlü çekecekler ise, kapıyı dışarıdan çekip kapatma işlevi yapan unsurlardır. Bazı evlerin dış kapısı üzerinde tokmağın yerini çevirmeli zil tertibatının aldığı da görülmektedir. Ancak eski evlerin hemen hepsinde —günümüzde bir kısmı kaybolmuş olmakla birlikte— bir tokmak veya çekecek bulunduğunu düşünmek mümkündür. Bir kısmı çok yalın ve basit objeler olmalarına karşılık.
Çekecek tarzında bir kapı tokmağı
Sivrihisar evlerinde kapı tokmakları ve çekecekler oldukça çeşitli ve zengin bir koleksiyon oluşturmaktadır. Bunlar arasında en dikkati çekenleri ise Gedik mahallesi Kevser sokakta 2 nolu evin dış kapısında bir kenger yaprağının içinden çıkan kıvrımlı ejder başının yer aldığı tokmaktır. Şehirde bununla aynı özellikte iki örnek daha tespit edilmiştir. Muhtemelen bunların aynı kalıptan çıktığı anlaşılmaktadır.
Dış Merdivenler
Dış merdiven (Zaimoğlu Konağı) Evin giriş katına açılan ve ana kapıya çıkışı sağlayan dış merdivenler, taş ya da mermer basamaklı olarak yapılmıştır. Bunlar kapının önünde küçük bir sahanlığa, tek ya da iki yönden uzanmaktadırlar. Konumuna göre dış merdivenler, sokağa veya hayata bakan cephelerin şekillenmesinde etkili olmuşlardır. Bu durum aynı zamanda yapıların plânlanmasına da yansımıştır.
Avlu giriş kapılarında, bazen tek basamak şeklindeki bir eşik dışında pek merdivenle karşılaşılmamaktadır. Dış merdivenler, bodrumun yarım kat kadar yükseltilmesi sonucunda, alt katlara giriş için gerekli olmuştur. Bunların basamak sayıları oldukça azdır. Zaimoğlu Konağı’nın iki yönlü ve sahanlıklı yedi mermer basamaklı dış merdiveni en büyük örneklerden birisidir.
Pencereler
Ahşap kafesli pencereler (Zaimoğlu Konağı) Sivrihisar evlerinde genellikle düşey dikdörtgen görünüşlü pencereler tipiktir. Bazı yapılarda üst kısmı kemerli pencere örneklerine de rastlanmaktadır. Bunların kimisi giyotin şeklinde açılmaktadır.
Sivrihisar evlerinde zengin vitraylı tepe penceresi saptanamamıştır. Geleneksel Türk evlerinde ve özellikle konak tarzı yapılarda yaygın şekilde karşımıza çıkan bu elemanların Sivrihisar’da da uygulanmış olması muhtemeldir. Ancak, bu türden pencerelere sahip eski evlerin ya tamamen yıkılıp ortadan kalkmalarıyla veya yapılan tadilatlar sonucundaki değişikliklerle yok oldukları düşünülebilir. İncelenilen örneklerden yalnızca Şamdanlar Evi’nde, dolap üstünde yalın görünüşlü tepe penceresi mevcuttur.
Güvenlik amacıyla hem giriş kat, hem de üst katlardaki pencerelerin metal şebekeli olmasına karşılık, ahşap parmaklıklı pencerelere de rastlanmaktadır. Kimi eski evlerin üst kat pencerelerinin alt kısımlarının, ya da tamamının ahşap kafesli oldukları da görülmektedir. Aslında daha yaygın olması gereken kafesli pencerelerin çoğunun sökülüp kaldırıldığı veya tahrip olduğu anlaşılmaktadır. Bu yüzden şehirde ahşap kafesli pencerelerle nadiren karşılaşılmaktadır. Diğer bir kısım evlerin üst kat pencerelerinin de ahşap veya demir parmaklıklı oldukları görülmektedir. Demir parmaklıklı örneklerde, içeriden bakıldığında dış kapının görünebilmesi için alt kısımlarının dışarı çıkmalı yapıldığı dikkati çekmektedir.
Bacalar, tandırevi (ocak) bacaları ve soba bacaları olmak üzere iki ayrı tipte yapılmışlardır. Evlerin çatılarından yükselen soba bacalarının üzeri, genellikle üç ya da dört yönde açıklığı bulunan bir küple kapatılmıştır. Onlara kıyasla çok daha geniş tutulan tandırevi bacası dışta tuğla veya taş örgü şeklinde yükselir ve üzerinde dört yönlü açıklığı bulunur.
Genelde açıklık kısmın üstü kırma çatı şeklinde yapılmış ve oluklu kiremitle örtülmüştür. Mutfak ve sofalarda nadiren karşılaşılan ocakların bacaları da tandırevi bacalarının özelliklerini göstermektedir.
Prof. Dr. Yüksel Sayan – Ege Üniversitesi 2009
Yorum Yaz