Bozkırda Asiyab (Su) Değirmeni
Değirmen Türkçe bir kelimedir. Teğ dönme, çevrilmen, irmen dönen çevrilen eklerinin birleşmesinden Teğirmen yani öğüten araç ya da içinde öğütme işi yapılan yer anlamını taşır. Teğirmen zamanla değirmen kelimesine dönüşmüştür.
Yazılı kaynaklarda su değirmeni ab değirmeni, asiya, asiyab kelimeleri ile ifade edilir. Evliya Çelebi Seyahatnamesindeki ” Asiyab-ı Felek öğüdür danemizi” sözü meşhurdur. Tarihte ilk su değirmeni M.Ö dördüncü yüz yılda Niksar da Kelkit çayı üzerinde kurulduğu bilinir.
Su değirmenlerinde altta sabit, üstte dönen taş olmak üzere iki taş diskten meydana gelmektedir. Bu taşlar genellikle zımpara taşı veya diğer sert taşlardan yapılır. Su değirmeninde ark (kanal), ana oluk, seğirdim oluğu, karanlık oluk, su ambarı, savak, cebri boru, boyra, çark, dişli, mil, değirmen taşı, tekne, denelik, çuvallık gibi birçok bölüm bulunur.
Su değirmenlerine suyu bol nehir, çay üzerinde ve meyilli arazilerde rastlanır. Su değirmenine su taşıyan arktan gelen su önce savağa oradan yaklaşık yirmi metre mesafedeki cebri borulara alınır. Yaklaşık on iki metre yükseklik kırk beş derece eğilimle gittikçe daralan cebri borunun en dar noktasına dökülen su basınçla boyra ‘ya yani çarka vurur. Çarkı hızlıca çevirir.
Çark dişlileri, dişliler mili, milde değirmen taşını döndürür. Değirmen faaliyete geçmiştir. Bundan sonrası değirmencinin işidir. Buğday değirmen taşının merkezinden sürekli olarak verilir. Önce taşın orta kısmında tane kırılır, daha sonra dış bölgelerde inceltilerek kenarlardan un halinde un teknesine dökülür.
Su değirmenleri temelde temel gıda kaynaklarından buğday ve mısırın una dönüştürüldüğü merkezlerdir.
Danenin kabuk, nişastalı unlu kısım ve embriyosunun un haline getirilir. Elde edilen un diğer fabrika unlarına göre muhafazası güçtür. Oda sıcaklığında bekletilmesi halinde altı ay içerisinde bozulur. Bu süre içinde tüketilmesi tavsiye edilir.
Undan ekmek, makarna, tarhana, börek, pasta bisküvi gibi unlu mamuller elde edilir. Bunun yanında su değirmenlerinde arpa, yulaf, çavdar ve darı gibi tahıl ürünleri hayvan yemine dönüştürülür.
Su değirmeni kültüründe kile (otuz iki kilo), yarımlık (on altı kilo), şinik (sekiz kilo), ölçek (dört kilo), hakla (bir buçuk kilo) gibi kavramlar tahıl ölçü birimi olarak yer alır. Değirmencinin ücretine Hak denir. Buda elde edilen unun onda biridir.
Su değirmenleri genellikle Kasım ayında faaliyete başlar, kış boyu sürerdi. Çiftçilerin tarlalarını sulamaya başladığı ayda sona ererdi. Uzun kış gecelerinde un öğütmeye gelen ahali arasında Herefene denilen eğlenceler düzenler. Şarkı, türkü maniler söyler atışmalar yaparlardı.
Günümüzde Karadeniz bölgesinde mısır öğüten, İç Anadolu bölgesinde buğday gibi tahıl öğüten su değirmenlerine az da olsa rastlanmaktadır. Eskişehir Mihallıçık ilçesine bağlı Gürleyik beldesinde faal su değirmeni olduğu bilinir. Sivrihisar ilçesi sınırları içinde daha önceki yıllarda faal olan şimdi ise harabeye dönmüş su değirmenleri bulunuyor.
Bunlar Kepen çayı üzerindeki baş, orta, dip değirmen olmak üzere üç adet, Babadat, Biçer, Hortu, Zey, Elcik, Kaymaz, Okçu, Kurtşeyh mahallerindeki değirmenlerdir. Bu değirmenlerinden uygun olanlar restore edilip, dinlenme alanına dönüştürerek turizme veya çalışır duruma getirilerek ilçe ekonomisine kazandırılabilir.
Yusuf Mesut Kilci
Eğitimci/Yazar
Yorum Yaz